"Społeczeństwa i narody nie nadają się do tego, by ktoś je przepychał z kąta w kąt. Na szczęście dożyło się czasów, w których można powiedzieć, że się było lwowiakiem, że Polska była nad Zbruczem czy w Wilnie".
Byłem lwowiakiem. (PR, 1997)00:00
Polska, w której przyszedł na świat Stanisław Lem, wyglądała inaczej niż obecnie. Lwów – jego rodzinne miasto – leżał na południowym wschodzie odrodzonej po I wojnie światowej Rzeczpospolitej.
Po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 roku Lwów – na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow – znalazł się pod okupacją Armii Czerwonej. Kolejna okupacja miasta, niemiecka, nastąpiła po ataku Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku.
Zakończenie wojny i ustalenia na konferencji w Jałcie spowodowały, że Lwów stał się częścią Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Polacy zostali przymusowo wysiedleni z miasta.
Stanisław Lem pochodził z asymilowanej rodziny żydowskiej. Jego rodzice: Samuel Lehm (to pierwotna, później zmieniona forma nazwiska) i Sabina z domu Wollner pobrali się w 1919 roku. Ich syn Staś przyszedł na świat dwa lata po ślubie.
Pisarz z jednej strony przywoływał we wspomnieniach postać ojca – matkę portretował znaczne rzadziej – ale z drugiej: unikał dokładnych informacji o najbliższych. Przez większość życia nie chciał mówić o swoich żydowskich korzeniach.
Za datę urodzenia Stanisława Lema przyjmuje się 12 września 1921 roku. Prawdopodobnie jednak był to 13 września. Datę zmieniono, by… uniknąć pecha.
Staś był jedynakiem. Gdy przyszedł na świat, jego ojciec – lekarz laryngolog – miał 42 lata. Dzieciństwo i wczesna młodość przyszłego pisarza zachowały się w jego wspomnieniach jako czas beztroski i oryginalnych zabaw podszytych „demonem zniszczenia”.
Pierwsze 24 lata życia Stanisław Lem spędził we Lwowie. Tu chodził do szkoły powszechnej i gimnazjum, tu rozpoczął studia, tu wreszcie zetknął się z potwornością wojny. On sam i jego rodzice otarli się o śmierć, jego najbliższa rodzina została wymordowana przez Niemców.
Lwowski czas Stanisława Lema – zwłaszcza trauma II wojny, niemiecko-sowieckiej okupacji – jest bardzo istotny dla zrozumienia twórczości pisarza: jego wizji świata i losu.
Latem 1945 roku Stanisław Lem wraz z rodzicami musiał opuścić radziecki już Lwów. W ramach akcji repatriacyjnej przyjechali do Krakowa. Tu Lem kontynuował studia medyczne, choć ostatecznie lekarzem nie chciał zostać. Wybrał literaturę. Jego debiutancki „Człowiek z Marsa” ukazał się w prasie w odcinkach (1946). Pisarz publikował pierwsze opowiadania, a nawet wiersze. W „Szpitalu przemienienia” (1948), a potem w kolejnych częściach trylogii „Czas nieutracony” powrócił, choć nie bezpośrednio, do lwowskich czasów.
Dzięki pracy w Konwersatorium Naukoznawczym Asystentów UJ (1948-50) Stanisław Lem miał dostęp do, również anglojęzycznych, prac naukowych z cybernetyki (wówczas, ze względów ideologicznych, nieuznawanej w ZSRR), teorii gier, logiki, psychologii czy nauk przyrodniczych. W 1951 roku ukazał się jego książkowy debiut „Astronauci”, potem m.in. „Obłok Magellana” i „Dzienniki gwiazdowe”. W 1953 roku ożenił się z Barbarą Leśniak, studentką medycyny. Rok później zmarł jego ojciec Samuel.
Lata 60. i 70. ugruntowały pozycję Stanisława Lema jako jednego z liderów światowej literatury fantastycznonaukowej. Ten złoty okres twórczości otworzyły w 1961 roku tak ważne w lemowskiej bibliotece tytuły, jak „Solaris” i „Powrót z gwiazd”. Kilka lat później pojawiały się „Summa technologiae” i „Cyberiada”. Beletrystyka splotła się z esejami, przyprawiające o zawrót głowy wykreowane światy kryły w sobie podstawowe dla Stanisława Lema pytania. O przypadek, o możliwość kontaktu z Obcymi czy o sztuczną inteligencję.
Lem stał się klasykiem gatunku, jego książki tłumaczono na kolejne języki, ekranizacja „Solaris” Andrieja Tarkowskiego otrzymała Specjalną Nagrodę Jury na festiwalu w Cannes w 1972 roku.
Pierwszy raz poważnie myślał o opuszczeniu Polski po wydarzeniach marcowych w 1968 roku (kryzysu politycznego powiązanego ze studenckimi protestami, walką frakcji w partii komunistycznej, antysemicką nagonką, a w konsekwencji: przymusowym exodusem tysięcy Polaków żydowskiego pochodzenia). Nie zrobił tego głównie z powodu narodzin syna Tomasza. W 1981 roku, po ogłoszeniu przez komunistów w Polsce stanu wojennego, powrócił do planów emigracji. W 1982 roku wyjechał na roczne stypendium do Berlina Zachodniego. Rok później udało mu się, już z rodziną, wyjechać do Wiednia.
Podczas pobytu w Austrii, w latach 1983–1988, nawiązał współpracę z „Kulturą” paryską – ważnym czasopismem redagowanym przez środowisko powojennej polskiej emigracji na Zachodzie.
Po 1988 roku Stanisław Lem wrócił z przymuszonej emigracji do kraju i porzucił beletrystykę. Zaczął pisać felietony i eseje: dla „Tygodnika Powszechnego” (cykl „Świat według Lema”), dla wrocławskiej „Odry” („Rozważania sylwiczne”) czy dla „PC Magazine” (teksty te wyszły później w m.in. „Wojnie megabitowej”).
Został laureatem kolejnych doktoratów honoris causa, w tym w 1998 roku Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego. Jego nazwisko jest nadal odmieniane w wielu językach świata dzięki m.in. filmowi „Solaris” z 2002 roku w reżyserii Stevena Soderbergha.
Stanisław Lem zmarł w Krakowie 26 marca 2006 roku.